Abdulah Talundžić
Džamije u Beogradu poslije odlaska Turaka – Osmanlija 1867. godine
Osvojivši Beograd od Mađara 1521. godine, Turci – Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvarali u kitnjasti orijentalni grad, čija je panorama sa mnogobrojnim munarama izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba.
Već 1571. godine u Beogradu je bilo 27 naselja – mahala.
Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili Muslimani.
Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7000 kućnih banjica – hamama, 6 karavan saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija.
Evlija Čelebija je ostavio nazive za 35 džamija u kojima je obavljana zajednička služba – džuma i 12 mesdžida.
Osmanlijski geograf Hadži Kalfa, zabilježio je 100 džamija, a naš poznati učenjak – orijentalista, rahmetli Hazim Šabanović, smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija.
U Beogradu su tada naseljene 41 mahale (kvarta).
Beograd je već koncem XVI stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Otomanskog carstva. On postaje ”Darol-džihad” – Mjesto ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd.
Beograd, 1789. godine
Prilikom prvog austro-njemačkog osvajanja (1688-1690.) mnoge džamije su porušene, a one koje su preostale – neoštećene, pretvorene su u hrišćanske crkve. Za vrijeme kratke osmanlijske vladavine (1690-1717.) mnoge džamije su obnovljene, a neke su iz temelja izgrađene.
Kada su austro-njemačke armije pod zapovjedništvom nadvojvode Evgenija Savojskog (u čijem su sastavu bili vojnici raznih narodnosti: Nijemci, Francuzi, Talijani, Švicarci, Portugalci, Španjolci, Mađari i drugi) po drugi put osvojile Beograd (1717-1739.) zatekle su u njemu oko dvije hiljade stambenih zgrada, mnoge džamije, javne banje, hanove i druge objekte.
Vitke munare džamija, napose u gornjem i donjem dijelu tvrđave, bile su porušene kako bi panorama grada izgledala više evropska. Mnoge džamije su pretvorene u crkve raznih hrišćanskih redova koji su došli zajedno sa vojskom i doseljenim življem: ”trinitarci”, ”franjevci”, ”jezuiti”, ”minoriti” i Jermeni katolici. Trinitarci i franjevci su dobili po dvije džamije da preurede za crkve, kapucini, jezuiti, minoriti i Jermeni katolici po jednu. Ostale sačuvane džamije su upotrijebljene za vojne magazine, kao i za uskladištenje soli, sijena i poljoprivrednih proizvoda, a jedna je upotrebljavana za vojnu bolnicu. Tada u Beogradu nije bilo muslimanskog stanovništva, jer je na osnovu člana III ”ugovora o kapitulaciji od 18. augusta 1717. godine...” dozvoljeno cijelom garnizonu da se povuče slobodno i sigurno sa ženama i djecom, oružjem i prtljagom uz udaranje doboša i sa razvijenim zastavama, što se odnosi i na stanovništvo, koje želi da iziđe u isto vrijeme, ma kakvog da je položaja, vjere ili narodnosti, kao i ranije roblje koje je primalo islamsku vjeru prije opsade.
Poslije pobjede nad austro-njemačkom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale 50 godina (1739-1789. godine). Za to vrijeme oni su popravili mnoge oštećene i povratili u prvobitno stanje mnoge džamije pretvorene u crkve, izgradili su i mnoge nove džamije.
Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII stoljeća bilo 50 džamija. U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60 hiljada austro-njemačkih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na čelu sa Osman-pašom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 džamija.
Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen. U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane. U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Savezne narodne skupštine. Taj se broj džamija uglavnom održao do Prvog srpskog ustanka.
U toku borbi za oslobođenje Beograda 1806. godine, mnoge džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (držane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karađorđević je mnogim turskim ženama ”koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavljali nage... ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje”.
Povratkom Osmanlija u Beograd, počinje se sa obnavljanjem i popravkama manje oštećenih džamija, dok sa obnavljanjem više oštećenih i poluporušenih u minulim ratovima nije moglo da se otpočne zbog tadašnjih finansijskih prilika u Otomanskoj imperiji, a napose u Beogradskom pašaluku.
Prema Joakimu Vujiču, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i, između ostalog, zabilježio: ”navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”.
Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija.
Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”.
Izgled Dorćola, 1846. godine
Iako je broj džamija u Beogradu, u odnosu na ranije periode, mnogo smanjio ”kitnjasta i tanka minareta džamija, koja se blistaju na suncu”, unela su Beograd u Majerov univerzum – Leksikon 1838. godine pod naslovom ”Najljepši vidici svijeta”. Početkom rata 1876. godine, gospodin Barbunti – Brodano je zabilježio 14 džamija.
Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveći u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac konstatuje 1887. godine ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ’Bajrakli džamiju’ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodočasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju; dalje, manja ”Kardžamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta.
Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, do šanca koji potiče iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, među kojima 12 džamija i tri tekije, kako slijedi:
Hasan-pašina džamija u Donjem gradu,
Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu,
Sultan Mustafina džamija,
Ali-pašina džamija,
Bajrakli džamija,
Reis-efendijina džamija,
Laz-oglije džamija,
Jahja-pašina džamija,
Deftedarova džamija,
Laz-hadži Mahmuda džamija,
Kizlar-agina džamija,
Bajram-begova džamija,
Šejh Hasana-efendije tekija,
Šejha Muhameda tekija,
Šejha Hafiza Mehmedova tekija.
U planu nisu ucrtane džamije koje su se nalazile na periferiji varoši.
Slučaj na Čukur česmi, ulične borbe i bombardiranje Beograda 1862. godine ubrzalo je zaključenje sporazuma o konačnom odlasku Turaka iz Beograda i tadašnje Srbije.
Po članu 1, stav 2, ”Kanličkim protokolom od 4.9.1862. godine bilo je predviđeno: da će vjerske građevine i grobovi koje ostavlja muslimansko stanovništvo, napuštajući mjesta koja je do sada držalo, na osnovu vjerskih prava, biti poštovani sa svima obzirima”.
Po članu 1, stav 3, predviđeno je rušenje jednog dijela varoši ”nastanjenog skoro isključivo muslimanima radi bezbjednosti beogradske tvrđave, a Porta se obavezala dati obeštećenje i turskim i srpskim vlasnicima”.
Prilikom toga ”čišćenja” 1863/64. godine porušene su i dvije džamije: Sultana Mustafe i Ali-paše.
Otkupna suma ”u ime sviju naknada” za muslimanska imanja iznosila je, prema ugovoru zaključenim sa Portom, 1865. godine 9 milijuna pjastera.
Iseljenjem ”turskog” življa iz Beograda 1867. godine (među kojima je veliki broj bio slavenskog porijekla sa prezimenima: Bajraktarević, Bošnjak, Smederevac, Kokić, Islamović i druga) počeo je žalosni neslućeni kraj beogradskih džamija. Kako navodi Felix Kanitz ”gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”.
Da je tada bilo boljeg razumijevanja između dva svijeta, istočnog osmanlijskog i zapadnog evropskog, međusobne koegzistencije, tolerancije i trpljenja, između dviju konfesija - hrišćanske i islamske, ne bi došlo do antagonizma, međusobnog uništavanja, razaranja i pljačkanja.
Mi bi se danas u Beogradu, divili još nekom muslimanskom sakralnom objektu – bogomolji, sa visokim munarama, koje bi parale tmurne vidike i opominjale nas da su ih ljudske ruke, a možda i ruke naših daljnih rođaka gradile u jednom burnom – prolaznom vremenu. Ovako je Beograd neslavno doživio sudbinu prije 125 godina, poput ranijih gradova Budima, Gera (Džera), Pečuha, Osijeka, Slavonske Požege, Iloka, Knina, kao i mnogih drugih gradova srednje Evrope u kome su pod utjecajem ”civilizirane” Evrope prije 300 godina porušeni svi muslimanski objekti osim malih izuzetaka.
To nas vrijeme podsjeća na današnje prilike u Bosni i Hercegovini, gdje je pod kontrolom Karadžićeve vojske i vojske HVO-a porušeno oko 1000 džamija, među kojima oko 30-tak značajnijih objekata izgrađenih u XV i XVI stoljeću, koji su bili pod zaštitom države i UNESCO-a kao vrhunski spomenici kulture.
http://www.most.ba/085/076.aspx
http://muslimserbia.com/forum/viewtopic.php?f=13&t=546
.Zamišljam kako bi Beograd,danas sa skoro dvadeset puta više stanovnika i nekoliko puta uvećanom površinom izgledao sa 217 pravoslavnih crkvi.Verovatno bi sami beogradski pravoslavci rušili pravoslavne crkve jer takvu neracionalnost niko sebi ne moze da priušti.
